lunedì 9 gennaio 2012

Pri la ciencala principi

-
Kara lekteri,

l’artiklo 1 di la statuti dil ULI - Uniono por la Linguo Internaciona (Ido) - kontenas ica frazo:
L’Uniono konsideras la linguo internaciona Ido ne kom perfekta e netushebla, ma kom sempre perfektigebla segun ciencala principi.

Nu, quo esas ita ciencala principi pri qui on parolas en l’artiklo?
*Quoniam ne omni savas lo, me deskriptos li hike.

Kande on parolas pri ciencala principi sequata en la developo di la linguo, quik venas a la mento la fonto-lingui di Ido: la lingui Angla, Franca, Germana, Hispana, Italiana, Rusa (rezumata en l’abreviuro AFGHIR), egardenda en la procedo di selekto, ek qui on extraktas la nova vorti di Ido, por ke oli esez maxim internaciona.
Yes, to esas la principo di maxima internacioneso, ma ica esas nur un de oli, existas adminime kin plusa principi; yen oli:

1 - maxima internacioneso;
2 - maxima klareso di la radiki;
3 - sparo linguala (atencez: me ne dicis “maxima sparo”; to esas eroro di Esperanto);
4 - logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado;
5 - renversebleso;
6 - membreso di la vorti en vorto-familii.

Ca principi esas aplikenda samtempe, kande lo esas posibla, ed esas strikte konektita; tamen li esas anke subordinita l’uni a l’altri, nam ulafoye povas eventar ke du de ca principi kolizionas l’una kun l’altra, e do en tala kazi on mustas decidar qua de li devas prevalorar super l’altra.
Exemple la 3ma e la 4ma principo esas sive en Ido sive en Esperanto, ma ca du lingui ordinas la du principi en maniero diferanta: en Ido la sparo linguala esas subordinita a la precizeso, ma en Esperanto ne. Pro to en Esperanto on sparas l’uzo di sufixo kande on pasas de instrumento a verbo (martelo -> marteli), ma to produktas konfundi kun la kazi en qui on departas de verbi: ludi -> ludilo esas nekongruanta kun marteli -> martelo; la difero esas ke pri marteli on departis de substantivo por formacar verbo, ma kande on lektas la verbi ludi e marteli on ne povas savar ica difero sen konsultar dicionario, e do on ne quik savos ka dicar martelo o martelilo por nomar l’instrumento; do hike anke mankas renversebleso. En Ido on adoptis sufixo uzenda kande on pasas de instrumento a verbo, nam logikale l’ago ne darfas havar la sama nomo kam l’instrumento, to esus kontre la 4ma principo, e pro to de martelo on formacas martelagar, obtenante anke renversebleso.

1 - Maxima internacioneso: on devas selektar la radiki qui esas en la maxim granda nombro di lingui naturala, deformante oli minime posible;
kompreneble, kande ne existas vorto internaciona e singla linguo agas en sua propra maniero, to ne esas posibla; ulafoye on rekursis a la Latina, ma anke to ne sempre esas konvenanta.

2 - Maxima klareso di la radiki: la maxima internacioneso esas subordinita a la maxima klareso, qua esas la principo maxim importanta; on devas selektar, exemple, du vorti por du signifiki, se un sola vorto povus efektigar miskompreno, mem kande la lingui naturala uzas nur un vorto; pro to, exemple, Ido adoptis kargar e charjar por du senci diferanta, por qui la lingui naturala uzas nur un vorto: ma Ido, kom linguo internaciona, mustas esar maxim klara. On devas sorgar evitar irga ambigueso en la selekto di la radiki, ed anke en la formaco di kompozuri (videz la 4esma punto).

3 - Sparo linguala (mea profesorino di linguistiko en l’universitato ofte parolis pri ca principo): on darfas omisar elementi ne necesa, qui igus la vorti tro longa, ma kondicione ke to ne kontreagez altra principi;
pro ca principo, exemple, en Ido on dicas enirar vice adenirar, dezerto vice dezertajo, drinkajo vice drinkatajo, progresigar vice progresantigar, e. c.

4 - Logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado: me ja explikis to supere, kande me parolis pri martelo e martelagar; on mustas havar, por klareso e renversebleso (pro to me dicis ke la principi esas strikte konektita), precizeso pri la defino di la singla elementi e pri decidar quale on uzas e quale on kompozas oli. La kompozi devas esar logikala: to permisos klareso e facileso en l’uzo. Pro to en Ido, de freno, koloro, floro, kalma, on formacas rispektive frenagar, kolorizar, florifar, kalmigar (per quar diferanta sufixi, singla de li kun sua preciza senco) vice frenar, kolorar, florar, kalmar, qui esus plu simila a verbi di la lingui naturala, ma ne preciza e ne logikala, e pro to nek klara nek renversebla. Anke pro to en Ido, de naciono, suko, on formacas rispektive nacionala, sukoza, vice le plu kurta ma min logikala naciona, suka. Singla sufixo havas sua propra signifiko, e kelki havas la senco di prepozicioni: -al- signifikas praktike di, ed -oz- signifikas kun. Do nacionala signifikas di naciono, yen pro quo internaciona ne havas la sufixo -al-, nam ol ja havas la prepoziciono prefixa inter- e signifikas inter nacioni: internacionala havus nula logiko, signifikante di inter nacioni (?), e pro to nula justifiko.

5 - Renversebleso: por ke la linguo esez maxim facila, l’elementi por la kompozado devas uzesar por pasar de un vorto ad altra ne en sinso unika (->), ma en duopla sinso (<->).
Pro to, kande on pasas de un vorto ad altra kun diferanta signifiko, on sempre devas adjuntar o supresar elemento; talmaniere, por retroirar al antea vorto, on supresos l’elemento adjuntita od on adjuntos l’elemento supresita, segun la senco di singla elementi; exemple, de telefonar on formacas telefonilo, e de telefonilo on facile retroformacas telefonar, pro ke esas klara en telefonilo la sufixo -il- dil instrumenti, supresenda por formacar la verbi; kontree, de tamburagar on formacas facile tamburo, nam esas klare rikonocebla en la verbo la sufixo -ag- dil agi, supresenda por obtenar la nomi dil instrumenti, e de tamburo on formacos tamburagar; kun perfekta renversebleso.
Kande on pasas de un vorto ad altra kun la sama signifiko ma kun diferanta rolo en la frazo (ex.: verbo -> substantivo, substantivo -> adjektivo), kompreneble on ne adjuntas o supresas elementi, ma simple on chanjas la dezinenco (tamburagar -> tamburago); ca-kaze on facile pasos de un vorto ad altra en duopla sinso (<->), ma, unesme, ca chanjo di dezinenci devas ne modifikar la radiki (to eventas, exemple, en la Latina), e, duesme, en tala paso du dezinenci diferanta devas ne kunfluar ad un sama dezinenco (to eventas, exemple, en Novial). Se on ne respektas ica du postulaji, ne esos posibla retroirar a la justa formo di vorto.
Exemplo pri l’unesma postulajo: en la Latina, por formacar la supino, on adjuntas l’elemento -tum a radiko verbala; ma, dum ke en la 1esma, 2esma e 4esma konjugo-sistemo esas vokali “tematala” qui insertesas inter la radiki e la dezinenco -tum, e tale “amortisas” la shoko inter la konsonanto finala di la radiki e la t di -tum, kontree en la 3esma konjugo-sistemo esas nula vokalo tematala, e do la shoko inter la konsonanti ofte efektigas transformo di la dicita radik-finalo, qua ulamaniere “adaptesas” a la kontakto kun -tum: exemple la radiko leg- (= lektar) mantenas la konsonanto sonora g en la tota indikativo (leg-o, leg-is, leg-it, e. c.), ma, kande ol renkontras -tum por la formaco di la supino, ol perdas la sonoreso pro “similigo” a la t sequanta, divenante nesonora e chanjante a c [k] (lec-tum); pro ca fenomeno, de la supino ne plus esas posibla retrokonstruktar la formo dil indikativo, sen ja savar ol.
Exemplo pri la duesma postulajo: en Novial, de la verbi finanta per -a e de la verbi finanta per -e on formacas substantivi indikanta l’ago en la sama maniero, t. e. chanjante en amba kazi la vokalo finala a od e a la vokalo o; pro to la verbo vida (= vidar) divenas vido, e la verbo respekte (= respektar) divenas respekto. Do la du dezinenci a ed e kunfluas al unika dezinenco o. Pro tala procedo, de la substantivi derivita direte de verbi (vido, respekto) on ne povas deduktar la formi dil verbi originala, nam on ne savas, sen rekursar a dicionario, ka li esas vida o vide, respekta o respekte.

6 - Membreso di la vorti en vorto-familii: kande on adoptas radiko, on ne adoptas un vorto, ma samtempe tota serio di vorti, t. e. familio di vorti, di qui la nombro varias segun quanta afixi e dezinenci esas aplikebla a singla radiko. Exemple la radiko konstrukt- produktas la vorti konstruktar, kontruktebla, konstruktiva, konstrukturo, konstruktero, konstruktisto, konstrukto, konstruktado, konstrukteso, konstruktiveso, konstruktenda, e. c.
Pro to, kande on adoptas, exemple, verbo, o substantivo, od irgo altra, on devas egardar ne nur l’internacioneso, klareso, aspekto di la sola verbo baza, ma anke olti di omna derivuri, od adminime di la derivuri maxim frequa ed uzata. Por ica skopo, kande on selektas vorto, esas necesa probar formacar konkrete en la praktiko omna posibla derivuri, por konstatar ka li omna esas apta e konvenanta.
La kreeri di Ido egardis sorgoze ca principo, e to explikas ula selekti qui surfacale povus semblar senjustifika, ma kontree ta selekti obedias ya ad ica principo.
Exemple, en la verko An International Language Otto Jespersen blamas la semblanta manko di “kohero” (“consistency”) di ula solvuri di Ido, nam ilu skribis en la chapitro Substantival Suffixes pri la sufixi substantivala (me tradukas del Angla ad Ido):
“[...] En altra kazi Ido chanjis l’Esperantala -io ad -iono: naciono, profesiono, prepoziciono, ma sen kohero: religio, ambicio.”
Nu, ica selekti povas semblar nekoheranta, tamen en realeso oli ne esas hazardala, ma obedias la principo di la derivuri: naciono, profesiono e prepoziciono esas plu naturala kam nacio, profesio e prepozicio di Esperanto, ed oli povis esar chanjata, nam la posibla derivuri permisas lo ed anke esas naturala, exemple nacionala, profesionala. Kontree, de religio ed ambicio on obtenas le naturala religioza ed ambicioza, vice religionoza ed ambicionoza, ne-konvenanta. Otto Jespersen semblas ne egardir ica principo, adminime ca-kaze, nam il adoptis la vorto religione por Novial.

Nu, on darfas dicar ke Ido esas la maxim bona e facila linguo internaciona pro ke ol esas l’unika linguo qua respektas ica omna principi.

Amikale,

Tiberio

4 commenti:

  1. Le vocabulario de Ido me interessa. Illo extensivemente congrue con lo de Interlingua. Le linguas fonte anque congrue in grande parte: Ambes usa anglese, francese, italiano e espaniol. Interlingua anque usa portugese, e Ido germano e russo. Interlingua usa germano e russo pro seliger parolas jam existente in le linguas fonte, illos son cognoscite como "le linguas de controlo". Ambe linguas anque usa parolas del latino classic.

    Interlingua extrahe le vocabulario international in un modo methodic. Sempre le plus commun parola es seligite in su forma primordial. In practica isto significa que le vocabulario es quasi exclusivemente grecolatin.

    Ma Ido non es tanto stricte como Interlingua. Il ha parolas que solo existe in un lingua fonte o ha un forma typic de un del linguas.
    Alicun exemplos:
    chera / kushar (francese)
    chipa / helpi / kolda / quik / yes (anglese)
    darfar / nur / dursto (germano)
    segun (espaniol)

    Esque isto conforma al prime puncto "Maxima internacioneso"?
    Forsan non in un maniera stricte, ma certemente le elementos characteristic del linguas diverse da Ido un aspecto multilingue, minus uniforme que lo de Interlingua e con parolas specific que parlatores de diverse linguas immediatemente recognosce de su linguas materne.

    Certe parolas, como "yes", "helpar" e "nur" son hereditate de Esperanto.
    Altere parolas sembla esser seligite pro evitar confusiones, per exemplo "segun" in vice de "secundo", pro evitar confusion con le unitate temporal. Interlingua crea iste distinction per medio del ultime vocal (secundo/secunde).

    Qual principios habeva le creatores de Ido quando illos componeva le vocabulario? Motivava illos su decisiones in respecto a parolas specific o permitteva illos a se mesme un pauco de libertate creative?

    Ido me fascina e io volerea comprender su logica intrinsec.
    Pardona me que io scribe in Interlingua ma io ancora non ha ulle experientia in exprimer me in Ido, ma io lo comprende assatis ben.

    RispondiElimina
  2. Kara Marcus,

    me tre dankas tu pro tua komento e pro tua intereseso ad Ido ed a mea blogo.

    Koncerne tua remarki, me povas dicar a tu ke mea-opinione la precipua diferi inter la du lingui esas ici:

    Interlingua esas plu simila a la lingui Romanala, forsan pro ke li esas konsiderata kom plu eleganta, o forsan pro ke on konsideras la Latina kom anciena linguo internaciona, e pro to tre konocata en la mondo. Fakte, la difero maxim evidenta esas ke Ido havas la Germana e la Rusa inter la fontolingui, ed Interlingua havas la Portugalana, quankam ol egardesas unionite kun la Hispana, me kredas (korektigez me se me eroras). Interlingua anke havas l'Angla, ma ca linguo, quankam Germanala, egardesas kom "mi-Romanala" (duime Romanala), pro ke ol havas multa traiti di origino Latina. De to on komprenas la difero di "orientizo" di la du lingui auxiliara. Certe anke Interlingua uzas la Germana e la Rusa kom "lingui di kontrolo", do en realeso Ido ed Interlingua ne esas tre *lontana.
    Pri la selekto di certena vorti, ni devas ne obliviar ke Ido venas direte de Esperanto, fakte ol nomesas anke "Esperanto reformita"; ol esas rezultajo di reformo direta qua facesis a ta linguo, e do ula vorti restis le sama kam en Esperanto.
    Ultre to, me opinionas ke la sorgo di la pioniri esis plu multe vers la regulozeso di la linguo, e do multa vorti selektesis simple por evitar konfundi e por distingar diversa koncepti; li vere tre atencis la klareso di la linguo, e to konsideresis kom plu importanta kam l'internacioneso e la naturaleso, koncepti qui aquiris plu multa importo en la yardeki sequanta: ni anke devas ne obliviar ke Interlingua naskis en 1951, dum ke Ido naskis en 1907.
    Ma anke pose l'atenco dil Idisti restas plu multe vers la regulozeso, nam ni nultempe abandonis la sistemo di la vortifado (formaco di la vorti per afixi) e di la dezinenci qui indikas la diversa speci di vorti ("o" por la substantivi, "a" por l'adjektivi, e. c.); to esas preferata mem se ol donas min multa naturaleso a la vorti, exemple ni havas "lejereso" vice "lejeresa", por mantenar la distingivo "o" di la substantivi.
    Nu, la plu multa atenco di ca principi permisis en la selekto di la vorti plu multa libereso pri la simileso a la vorti internaciona.

    Ne demandez pardono pro uzar Interlingua por tua komento, nam tua texto esas tote komprenebla, quale anke tu bone komprenas texti en Ido, quale tu dicis. To esas la pruvo ke en realeso Ido ed Interlingua, malgre la diferi, esas tre simila ed interkomprenebla.

    Me kaptas ica okaziono por gratular tu pro tua bela poemi en Interlingua.

    Kordialmente,

    Tiberio

    RispondiElimina
  3. Car Tiberio,

    Gratias pro tu responsa!
    Io jam suspectava que le selection de parolas era decidite a causa de considerationes structural de Ido.

    Ido es un bon reforma de Esperanto e merita un plus grande recognition e dissemination in le mundo.

    Io ha apprendite un pauco de Ido ex un manual que io trovava in un antiquario in Stockholm: "Kort Lärobok med läsövningar i det Internationella Hjälpspråket Ido" ("Curte manual con exercitios de lectura in le international lingua auxiliar Ido"). Illo era scribite de Albert Noetzli e Sten Liljedahl e imprimite in 1933. Illo contine un description de como nasceva Ido, un grammatica (in svedese) e finalmente un serie de curte textos in Ido assatis amusante.

    Il es ver que Interlingua reguarda espaniol e portugese como un sol fonte lingual, a causa de su similaritate.
    Germano e russo ha un passive rolo como "linguas de controlo". Un exemplo: le parola "fenestra" solo es usate de duo del linguas fonte. Le majoritate necessari de tres linguas non es complite. Ma germano ha le forma "Fenster" e alora le parola es acceptate in le forma "fenestra".

    Io anque vole gratular te a tu belle poemas. Io seque tu blog Ido-poezio.

    Cordialmente,

    Marcus Scriptor

    RispondiElimina
  4. Kara Marcus,

    me sendas danki a tu pro tua komento e tua informi pri Interlingua.

    Me joyas ke tu laudas e prizas Ido e ke la studio di ca linguo interesas tu.

    Me anke dankas tu pro tua gratuli pri mea poemi e tua intereseso pri mea blogo.

    Kordialmente,

    Tiberio

    RispondiElimina