giovedì 10 marzo 2011

Pri la regulo dil acento

-
Kara lekteri,

quale me skribis sub la titulo di ca blogo, ol esas kolekturo de letri e reflekti linguala, do ne nur letri, ma anke libera pensi pri la linguo; me deklaris lo anke en la bloguno "Riaperto".

Nu, ica esas l'unesma sendajo qua ne riproduktas presendita letro.

To ne debesas a la fakto ke me ne havas plusa letri publikigenda; kontree, me ankore havus letri quin me povus aparigar nun, ma me decidis sendar antee ca reflekto por ne plus ajornar ol, nam ol koncernas afero tre, tre anciena pri qua me sempre volabus skribar; la solvuro quan me elaboris vartas depos longa tempo: me jus iris prenar la klado quan me skribabis e konservabis, ed ol esas di la yaro 2007. Dum l'Ido-renkontro dil 2009 en Tallinn, me lektis la texto di ol nur a du samideani, e quik pose me devabus prizentar ol dum la konfero, ma regretinde en ta okaziono eventis ulo tam neexpektita kam desplezuroza por me, e do me ne plus pensis lektar mea noturo. Nun me deziras ne plus vartar, e tandem traktar hike l'afero, qua koncernas la regulo dil acento en Ido.

Ni omna konocas la regulo dil acento en nia linguo Ido, ed ol povas semblar bona regulo, ma ol nultempe konvinkis me plene, til de la tempo en qua me lernis l'unesma kozi e komencis konocar la linguo.
Me memoras sendir kelka letri por savar ube esas l'acento en serio de vorti. De la respondi me deduktis la mekanismo, e rilektante la regulo me remarkis ke ol ne korespondas tote a la mekanismo: esis ulo quo ne funcionis tre bone, e do la regulo ne kontentigis me.

La regulo esas ica:
«L'acento esas sur la lasta silabo dil infinitivi e sur la prelasta silabo di la cetera vorti.
Ma en plursilaba radiki, i e u nemediate avan vokalo ne darfas recevar l'acento.»
Yen omno.
Olu semblas simpla, kompleta e preciza, ma reale ca regulo ne esas exhaustiva, nam ol ne funcionas sempre.
La precipua defekto esas ta "en plursilaba radiki", pro to me hike parolos pri ca expresuro;
ol adjuntesis pro ke, en olua absenteso, "on havus nula regulo pri pîa, nîa e. c..." (KGD, Apendico 1-ma), e tale on kredis solvir la problemo.
Regretinde olca ne esas solvebla tante simple per ta tri vorti, nam oli, solvante un problemo, tamen produktas altra problemo.

Ante omno, oportas esar preciza: ka "plursilaba radiki" signifikas vere "radiki"? Se vere, ni devus pozar l'acento sur la i en vorti quale "lakterio", nam la i ne esas en plursilaba radiko: "lakt-eri-o". La i esas en sufikso (-eri-), e la radiko (lakt-) esas unsilaba, ne plursilaba. Ka "lakterìo"? No, la mekanismo ne esas olca.

Do ulu povus konjektar ke "radiki" en realeso devas interpretesar en maniero plu ampla, kom "elementi", e pro to ol inkluzas anke la sufixi: en "lakt-eri-o" la i esas en plursilaba sufixo, e konseque ol ne darfas recevar l'acento.

Bone, ma quo eventas, ica-kaze, pri vorti quale "dukio"? Ibe la i ne esas en plursilaba sufixo: "duk-i-o". Ca-foye la i trovesas en unsilaba sufixo (-i-), sempre kun radiko unsilaba (duk-). Pro to, segun la regulo, mem per la lasta interpreto ol devus havar l'acento sur la i. Nu, ka "dukìo"? Ma no, la mekanismo anke ne esas olca.

Ye ca punto ulu ankore povus konjektar ke per "radiki" en realeso on intencas dicar "radikali". La radikalo di vorto, quale on komprenas de la KGD ipsa, esas omno quo preiras la dezinenco, praktike omno ecepte la dezinenco.
Pro to "duki-o" havas plursilaba radikalo, e do la i ne darfas recevar l'acento.

Tale semblas ke on sucesis havar bona expliko; ma quo eventas pri vorti quale "cadie", "despia"? Anke hike la i esas en plursilaba radikalo, quankam en unsilaba radiko: la radiki esas rispektive "di" e "pi", unsilaba, tamen la radikali esas rispektive "cadi" e "despi", plursilaba; nam la radikalo inkluzas radiki ed afixi. Do hike la i ne darfus recevar l'acento, ed on devus pronuncar "càdie" kun l'acento sur la a, e "dèspia" kun l'acento sur la e. Ma anke ico ne korespondas a la reala mekanismo.

Nu, qua esus la justa expliko di la vorti "en plursilaba radiki"? Me trovis nul altra expliko racionala od ulamaniere justifikebla. Pro to ca vorti ne esas meaopinione konvenanta.

Me studiis profunde la mekanismo ed, atinginte la "kordio" dil principo, arivis formulizar la regulo altramaniere, nam me komprenis ke ol ne esas expresebla per tante poka vorti, ma bezonas expliko plu klara, preciza e detaloza por esar facile aplikata, e precipue por korespondar reale a la mekanismo uzata, tale ke omna vorti esez konforma a la regulo. Mea solvuro, quan me sorgoze skribis sur folieto e konservis, esas regulo qua analizas la mekanismo en olua detali ed expresas ol en la maniero maxim klara posibla. Ol esas kelke plu longa, ma co esas necesa por ke ol esez exhaustiva, preciza e bone komprenebla en omna punti.

Me raportas hike la kontenajo di ta folieto, qua esas la klado dil 2007 quan me mencionis; la regulo artikizesas per tri punti:

«- L'acento esas sur la lasta silabo dil infinitivi (-ar, -ir, -or) e sur la prelasta silabo di la cetera vorti;
- tamen, en la cetera vorti, la i e la u nemediate ante la lasta vokalo ne darfas recevar l'acento, e diplasas lu a la preiranta silabo;
- kande la preiranta silabo ne existas, o trovesas ante la lasta radiko di la vorto, lore la i e la u supere mencionita recevas l'acento.»

Nu, ica esas mea solvuro.

La regulo, enuncata per tala formo, qua evitas la misduktanta "en plursilaba radiki", korespondas reale a la procedo uzata en Ido por lokizar l'acenti, tale ke vere omna vorti esas konforma ad ica regulo.

Fakte "lakterio" e simili, "dukio" e simili ne havas l'acento sur la i ma sur la preiranta silabo, quale lo esas en realeso, e tote konforme a la regulo.
Anke esas perfekte konforma "cadie" e "despia", e lia analogi, kun l'acento sur la i (ube reale on pozas l'acento) pro ke la preiranta silabo trovesas ante la lasta radiko (rispektive "di" e "pi"); quale anke "dio" e "pia", e "nia", e. c. havas l'acento sur la i, pro ke la preiranta silabo ne existas, sempre segun la regulo e segun la reala uzo.

Amikal saluti!

Tiberio

Nessun commento:

Posta un commento