Kara lekteri,
ica-foye l’exegezo esis kelke plu harda kam la preiranta, nam me mustis komparar plura texti por inferar l’intenco da la skribinto.
En ica sendajo me citos texti ek la SIL (Suplementa Ido-Lexiko) da Gonçalo Neves, la KGD (Kompleta Gramatiko Detaloza) da Louis de Beaufront e l’AIL (An International Language) da Otto Jespersen, ca lasta skribita en l’Angla, ma me prizentos a vi la texti pos tradukar li ad Ido. An International Language esas verko pri la linguo Novial, konstruktita dal autoro di la verko Otto Jespersen pos la konstrukto di Ido. Tamen ol kontenas remarkinda analogaji kun Ido e kun la KGD, qui helpas lumizar la *situaciono pri lo serchata. Ta verko editesis en la yaro 1928, t. e. nur tri yari pos l’edito di la KGD, e skribesis da un de la kompozinti di la historiala Komitato dil 1907 qua laboradis por Ido.
Me introduktas la temo di ca sercho per raportar texto ek la SIL, qua esas la komenco di la chapitro 6 di la prefaco, titulizita Rebela diftongi:
“La lektero certe remarkos ke en defini me uzas la vorti *fayro e *veyno vice la tradicionala (ed oficala) fairo e veino, e ke me propozas non nova vorti en qui y sequesas da konsonanto, kontre la tilnuna kustumo. Pro quo? Simple pro ke la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido (28). On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro), do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo. [...]”
Me citas anke la noto 28, nam lo esas oportuna:
“Pronunco facile konstatebla dum Ido-renkontri, ed indikita anke en du importanta Esperanto-verki: Eseo pri Ido (p. 18) da Tazio Carlevaro (olim aktiva Idisto, qua partoprenis plura renkontri e parolis Ido fluante) ed Ido, unu jarcenton poste (p. 22) da André Cherpillod (konocata filologo e poligloto, qua publikigis plura interesanta Ido-artikli en Progreso, multa yari ante nun, quankam il nultempe esis Idisto).”
Me ne posedas la verki quin Gonçalo mencionas, ma me konfesas ke me mem ne serchis oli, nam me havas nula motivo dubitar pri lo mencionita da il, serioza e kompetenta studiisto e linguisto.
Pluse, tala pronunco esas konstatebla anke en l’anciena verko Idala Koro-kanti e kansoni en Ido (pagini 20 e 21) da T. Sweetlove, editita en la yaro 1927, e nun libere deskargebla del interreto. Me olim parolis pri ta verko en la forumo linguolisto.
E nun me venez a la temo di la sercho.
Gonçalo skribis: “... la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido. On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro)...”.
Nu, la temo di ca sercho esas l’ortografio fairo (e la relatanta pronunco) e generale l’ortografio di la diftongi «decensanta» (quale ai, ei, oi).
Gonçalo duris: “... do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo.”
Do esas manifestata hike la neceseso distingar la diftongi, ca-kaze decensanta (ai, ei...), de la hiati (a-i, e-i...).
La questiono esas: kad en la yari en qui skribesis la gramatiki on sentis ta neceseso?
La KGD parolas pri la diftongi au, eu, atencigante ne pronuncar oli kom hiati:
“Kande au, eu formacanta diftongo (4) renkontresas kom silabo prelasta, la acento restas sur ta diftongo, kun la chefa esforco dil voco sur a, e. Ex. : laubo, kauzo, lauro, neutra, pseudo. Evitez sorgoze facar ek au, eu du silabi en ta vorti ed altri simila.”
(KGD - Acento tonika)
ed:
“Kande u sequas nemediate a o e, ol formacas kun ici diftongo, qua esas pronuncata unsilabe. La sono u devas audesar quik pos a, e quaze sen intertempo, ma a e recevas la chefa esforco di la voco : Australia, Europa, laute, neutra.
Ma, se la renkontro di a, e kun u rezultas de prefixo o sufixo adjuntita a radiko, quale en neutila (ne-utila), kreuro (kre-uro), lore au, eu ne plus facas diftongo, e singla vokalo apartenas a silabo partikulara. Konseque singla esas aparte pronuncata, quale indikesas per ne-utila e kre-uro supere.”
(KGD - Pronunco dil vokali)
Do on vidas ke la KGD esas tre preciza e sorgoza en l’expliki relatanta la difero inter la diftongi au, eu e la hiati. Nur pri ca du diftongi.
Ma misterioze ol tacas pri la cetera diftongi posibla.
Ca misterioza taco interpretesis, precipue en la recenta yari, kom la neexisto di la korespondanta diftongi kun i: ai, ei. Pro to on atencigis pronuncar ici lasta kom hiati: a-i, e-i.
L’interpreto esas: se la KGD klare dicas ke a kun u formacas diftongo, ma ne parolas pri a kun i, to signifikas ke la diftongo ai ne existas.
Ica esas la konkluzo.
Ma ka to esas vera? Kad ica esas la justa interpreto? Me ipsa interpretis tale, ma pose me komencis chanjar mea konvinkeso pri la reala intenco da L. de Beaufront, precipue kande me lektis kelka linei di la famoza verko da O. Jespersen, remarkante ula similaji e komparante la texti di la du verki.
On devas agnoskar ke, se la KGD ne dicas ke e ed i pronuncesas kune, kom diftongo, altralatere en realeso ol anke ne dicas lo kontrea, t. e. ke singla de li esas pronuncenda aparte.
La detaloz expliko dil pronunco di au, eu e la kontrea taco pri ai, ei povus esar debata ad altra motivo: on egardis au ed eu (interne di un sama radiko) kom sempre e necese pronuncenda kom diftongi, kontre ke la pronunco di ai ed ei (ed oi) esas libera; do au, eu postulis necesa expozo di preciza ed explicita regulo gramatikala, ma ai, ei, oi ne. La motivo di tal difero esas ke la vorti kontenanta au, eu esas pronuncata kun diftongi en la lingui ek qui ta vorti prenesis, e do Ido mustas mantenar la sama kustumo; kontree la vorti kontenanta ai, ei, oi esas guvernata da nula generala regulo qua povus esar definata, nam, en la lingui ek qui ta vorti venas, oli pronuncesas en diferanta manieri de vorto a vorto (ed anke de linguo a linguo), sen ula uniformeso. Pro to esas neposibla formulacar regulo, ed on lasis olia pronuncomaniero a la libereso di la parolanti.
Ica esas ya altra interpreto, qua certe diferas de la preiranta. Me opinionas ke olca esas plu probable justa, pro du motivi:
1 - Se vere ai, ei, oi es pronuncenda a-i, e-i, o-i, pro quo la KGD ne dicis lo tote simple, quale ol expozis la pronunco-regulo pri au, eu? Kontree la neexpozo di regulo signifikas neobligo (on obligas nek al una nek al altra pronunco: to semblas a me versimila), e se on ne expozas explicite interdikto pri una od altra kozo, to signifikas ke ta du kozi ne interdiktesas.
2 - La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.
Me ja dicis ke ta verko editesis nur tri yari pos la KGD, e skribesis da un de la komitatani qui laboris por konstruktar la linguo Ido. Do esas posibla ke, quankam ol parolas pri altra linguo, Novial, en plura parti di ol trovesas la sama principi o rezoni. Fakte en kelka parti on trovas mem la sama exempli. La KGD raportas diskurso da Otto Jespersen ipsa, en l’Apendico 1-ma, titulizita L’acentizo en Ido:
“La exempli alegata da Sro DE JANKO tre bone demonstras, ke esus komplete neposibla trovar acentizo naturala por omna populi, pro ke omna imaginebla sistemi esas reprezentata en nia lingui, ed ultree, omna speci de nesistemo o de to quo aparas adminime tala, exemple l'Angla. Mem la maxim internaciona vorti ofte prizentas variiva acento, quale E. châracter, D. Charâkter, F. caractêre; isl., hung., e finl. fîlosofi(a), E. philôsophy, R. filosôfiya, F. D. philosophîe; e mem en geografial nomi ni trovas simila diferi, ex. : isl., hung. e finl. Âmerika, D. E. Amêrika, F. Amérîque...
En linguo havanta strukturo simila a nia, on ne povas strikte e sole aplikar la unesala principo, acentizante sempre la lasta silabo, pro ke ol esas, en preske omna vorti, senvalora finalo (vokalo di nura gramatika valoro), e tamaniere on ruptus komplete la valorprincipo.”
Ni komparez ica texto kun la parto komencala di la chapitro Stress (= Acento) en An International Language:
“Koncerne l’acento (la loko dil acento di intenseso) esas evidenta ke es tote neposibla donar un regulo qua kontentigus l’individuala kustumi di omna nacioni, nam mem ula ek la vorti maxim internaciona esas icarelate pronuncata en diferanta manieri en diferanta landi. E. character havas l’acento sur l’unesma silabo, D. Charakter sur la duesma, e F. caractère sur la triesma; konfrontez anke Isl. fílosofi, E. philósophy, R. filosófya, D F philosophíe, e. c.
[...]
Evidente esus eroro, en linguo konstruktita quale la nia, aplikar strikte e sole la principo di uneso, acentizante omnaloke la lasta silabo, pro ke ica tre ofte kontenas elementi sekundara, precipue di pura karaktero gramatikala, e tale ni en maxim multa kazi neglijus la principo di valoro. [...]”
Quale on vidas, la du texti da Jespersen qui trovesas en la du verki esas tre simila, e mem ula exempli koincidas. Anke plu sube, en la KGD, on lektas argumenti per qui on respondas ad objecioni pri vorti kun acento nenaturala: on alegas, inter altro, ke en la Franca ta acentizi esas naturala, e ke en multa kazi la derivuri aquiras sekundara acento sur la silabo quan on volus acentizar; nu, anke ca-kaze on ri-trovas ica du argumenti en l’AIL, e precize en la triesma-lasta paragrafo dil sama chapitro Stress.
Esas ne-negebla, do, ke ca principi expozita da Otto Jespersen esas familiara ad Ido ed a la KGD, qua deskriptas e raportas li kom principi di Ido, principi quin pose repetos Jespersen ipsa en sua propra verko AIL pri sua linguo.
Konstatinte co, me venez a nia kazo: la renkontro di vokali e la diftongi decensanta.
En altra chapitro dil AIL, titulizita Vowels (= Vokali), trovesas la paragrafo pri qua me parolis supere, kande me explikis la du motivi qui duktas me konsiderar la nova interpreto di la KGD; en la duesma punto me skribis:
“La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.”
Nu, tandem me citez la mencionita paragrafo, qua esas la lasta paragrafo dil chapitro Vowels:
“Kande du vokali *okuras kontigue, singla de li devus esar pronuncata distingate kun sua propra sono, tale in Europa, neutral kun la sono di e en net plus la sono di u en put o F. fou, ne segun la pronunco Germana di eu e kompreneble ne kun la soni di la sama vorti en l’Angla. Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c. Ma ka la du vokali en naivi, arkaiki, kokaine, peisaje, fideikomise e plusa simila vorti pronuncesas sat rapide por formacar diftongo od esas tenata aparte, ne importas multe, kondicione ke singla de li pronuncesez distingate. Lo sama validesas pri la kombinuri trovata en natione, filio, filia, sexual, vertuos, e. c., qui en pronunco rapida tendencas vers pronunco kun y e w rispektive.”
On vidas expozita en ica texto la sama regulo pri la diftongo eu (ed au) di la KGD e la sama principo segun qua la i e la u sequata da vokalo darfas pronuncesar rispektive kom i ed u o kom y e w: do esas indiferenta ka la i e la u formacas diftongi (ca-kaze «acensanta»: ia, ua, e. c.) o ne. Ca lasta principo trovesas en la noto 2 dil chapitro Acento tonika di la KGD:
“(2) Kad on esas obligata pronuncar i e u quale y e w rispektive avan vokalo? Nule : on darfas pronuncar indiferente naci-ono o nacyono, mu-elar o mwelar. La sola kozo importanta, do obligala, esas la justa pozo di l'acento; on pronuncez do quiete : alio o alyo, manuo o manwo (Progreso, IV, 142).”
En amba verki on deklaras la duopla valoro di i ed u sequata da vokalo e la libereso pronuncar li en l’una od en l’altra maniero. Nur la KGD, en tala kazi (pri alio, manuo, e. c.), klarigas ke la kozo importanta esas la justa pozo dil acento. Ma en l’AIL ne esas necesa klarigar to, nam en Novial, se on chanjas la pronunco de i a y, exemple en filio (filio / filyo), to ne influas la plaso dil acento, di qua la regulo esas formulacata en maniero diferanta: ol esas sur la vokalo qua preiras la lasta konsonanto, do en la kazo di filio sempre sur l’unesma i. Konseque, la rezultajo praktikala di la pronunco di ta vorti ne chanjas de Ido a Novial, de la KGD al AIL.
Pri Novial, en l’AIL (quale pri Ido en la KGD) on sorgas ube pozesas l’acento en vorti qui finas per ie, io, ue, uo, tante ke on arivas formulacar la regulo dil acento en maniero diferanta, por obtenar la sama acentizi kam en Ido: on komprenas lo de la sisesma paragrafo dil chapitro Stress. Kontree, on tote ne sucias ube esas l’acento en vorti kun ai, ei de la speco di naivi, arkaiki, quale on vidas en la citita paragrafo dil chapitro Vowels. La motivo povus esar ke, en kordie, l’acento pozata sur o o sur i pasus de un loko ad altra transirante konsonanti, e do ta paso esus remarkinda, kontre ke en naivi ol simple pasus de un vokalo ad altra kontigua, do ta paseto esus ne-grava e neglijinda. Irga motivo qua esas en to, la difero di egardo di la du speci de vorti esas evidenta fakto: en l’AIL on dicas klare ke la pronunco di naivi, arkaiki, e. c. ne importas (ube la KGD tacas); e la cetera principi expozita en ta sama paragrafo koincidas kun lo expozita en la KGD.
Pro to, se la principi qui trovesas en la lasta paragrafo dil chapitro Vowels dil AIL esas le sama kam olti di la KGD, anke la principo dil AIL (en la sama paragrafo) pri vorti kun ai, ei versimile esas la sama en Ido. L’AIL simple klarigas explicite (kande ol mencionas naivi, arkaiki, e. c.) to pri quo la KGD ne parolas explicite.
Tale explikesas la misterioza taco da la KGD.
La duopla valoro di i, qua pronuncesas anke kom y, konfirmesas anke da la fakto ke en Ido la litero i remplasis la litero y en multa kazi.
Se la i remplasis la y en l’ortografio, to signifikas ke i havas anke la valoro di y. Ta remplaso esas mencionata en l’Apendico 1-ma di la KGD; pos expozar la decido 57 dal Akademio, pri la regulo dil acento, on adjuntas:
“Konseque omna radiki finanta nun per y pos konsonanto chanjos ol ad i. (Progreso, III, 322.)”
e, plu sube:
“On devas agnoskar, ke la nova regulo konstitucas granda simpligo en l'ortografio, per ke ol unigas la finali -io, -yo, inter qui on ofte hezitis e dubitis, segun l'atesto di multi. Ol esas do reala simpligo ed uniformigo.”
De to, esas klara ke la generaligo dil ortografio i esas por simpligo ed uniformigo, e tale la litero i inkluzas la pronunci i e y. Ta uniformigo dil ortografio relatis ne nur la diftongi acensanta (ia, io, e. c.), ma evidente anke le decensanta (ai, oi, e. c.), nam la primitiva boykotar chanjis a boikotar, quale on lektas en la SIL, fine dil chapitro 6 Rebela diftongi:
“[...] Ol cetere ne existis en Ido primitiva (1908), kande on exemple skribis boykotar (vd. lexiko Ido-Germana da Beaufront / Couturat / Thomann). [...]”
Se anke boykotar chanjis a boikotar, es evidenta ke, per oi, on intencis skribar la diftongo, qua antee skribesis oy. Anke per to on vidas ankorfoye analogeso kun la citita paragrafo dil AIL, kande l’autoro skribas:
“Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c.”
Konkluze, pos ica studio e reflekto, me nun opinionas, difere de antee, ke vorti quale fairo darfas ya pronuncesar kun diftongo, e do pozante l’acento sur a, e me kredas ke ico esis l’intenco da la pioniri, kande li adoptis ta vorto (e simila vorti) del Esperantala fajro kun l’ortografio fairo.
Kordiale,
Tiberio
ica-foye l’exegezo esis kelke plu harda kam la preiranta, nam me mustis komparar plura texti por inferar l’intenco da la skribinto.
En ica sendajo me citos texti ek la SIL (Suplementa Ido-Lexiko) da Gonçalo Neves, la KGD (Kompleta Gramatiko Detaloza) da Louis de Beaufront e l’AIL (An International Language) da Otto Jespersen, ca lasta skribita en l’Angla, ma me prizentos a vi la texti pos tradukar li ad Ido. An International Language esas verko pri la linguo Novial, konstruktita dal autoro di la verko Otto Jespersen pos la konstrukto di Ido. Tamen ol kontenas remarkinda analogaji kun Ido e kun la KGD, qui helpas lumizar la *situaciono pri lo serchata. Ta verko editesis en la yaro 1928, t. e. nur tri yari pos l’edito di la KGD, e skribesis da un de la kompozinti di la historiala Komitato dil 1907 qua laboradis por Ido.
Me introduktas la temo di ca sercho per raportar texto ek la SIL, qua esas la komenco di la chapitro 6 di la prefaco, titulizita Rebela diftongi:
“La lektero certe remarkos ke en defini me uzas la vorti *fayro e *veyno vice la tradicionala (ed oficala) fairo e veino, e ke me propozas non nova vorti en qui y sequesas da konsonanto, kontre la tilnuna kustumo. Pro quo? Simple pro ke la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido (28). On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro), do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo. [...]”
Me citas anke la noto 28, nam lo esas oportuna:
“Pronunco facile konstatebla dum Ido-renkontri, ed indikita anke en du importanta Esperanto-verki: Eseo pri Ido (p. 18) da Tazio Carlevaro (olim aktiva Idisto, qua partoprenis plura renkontri e parolis Ido fluante) ed Ido, unu jarcenton poste (p. 22) da André Cherpillod (konocata filologo e poligloto, qua publikigis plura interesanta Ido-artikli en Progreso, multa yari ante nun, quankam il nultempe esis Idisto).”
Me ne posedas la verki quin Gonçalo mencionas, ma me konfesas ke me mem ne serchis oli, nam me havas nula motivo dubitar pri lo mencionita da il, serioza e kompetenta studiisto e linguisto.
Pluse, tala pronunco esas konstatebla anke en l’anciena verko Idala Koro-kanti e kansoni en Ido (pagini 20 e 21) da T. Sweetlove, editita en la yaro 1927, e nun libere deskargebla del interreto. Me olim parolis pri ta verko en la forumo linguolisto.
E nun me venez a la temo di la sercho.
Gonçalo skribis: “... la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido. On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro)...”.
Nu, la temo di ca sercho esas l’ortografio fairo (e la relatanta pronunco) e generale l’ortografio di la diftongi «decensanta» (quale ai, ei, oi).
Gonçalo duris: “... do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo.”
Do esas manifestata hike la neceseso distingar la diftongi, ca-kaze decensanta (ai, ei...), de la hiati (a-i, e-i...).
La questiono esas: kad en la yari en qui skribesis la gramatiki on sentis ta neceseso?
La KGD parolas pri la diftongi au, eu, atencigante ne pronuncar oli kom hiati:
“Kande au, eu formacanta diftongo (4) renkontresas kom silabo prelasta, la acento restas sur ta diftongo, kun la chefa esforco dil voco sur a, e. Ex. : laubo, kauzo, lauro, neutra, pseudo. Evitez sorgoze facar ek au, eu du silabi en ta vorti ed altri simila.”
(KGD - Acento tonika)
ed:
“Kande u sequas nemediate a o e, ol formacas kun ici diftongo, qua esas pronuncata unsilabe. La sono u devas audesar quik pos a, e quaze sen intertempo, ma a e recevas la chefa esforco di la voco : Australia, Europa, laute, neutra.
Ma, se la renkontro di a, e kun u rezultas de prefixo o sufixo adjuntita a radiko, quale en neutila (ne-utila), kreuro (kre-uro), lore au, eu ne plus facas diftongo, e singla vokalo apartenas a silabo partikulara. Konseque singla esas aparte pronuncata, quale indikesas per ne-utila e kre-uro supere.”
(KGD - Pronunco dil vokali)
Do on vidas ke la KGD esas tre preciza e sorgoza en l’expliki relatanta la difero inter la diftongi au, eu e la hiati. Nur pri ca du diftongi.
Ma misterioze ol tacas pri la cetera diftongi posibla.
Ca misterioza taco interpretesis, precipue en la recenta yari, kom la neexisto di la korespondanta diftongi kun i: ai, ei. Pro to on atencigis pronuncar ici lasta kom hiati: a-i, e-i.
L’interpreto esas: se la KGD klare dicas ke a kun u formacas diftongo, ma ne parolas pri a kun i, to signifikas ke la diftongo ai ne existas.
Ica esas la konkluzo.
Ma ka to esas vera? Kad ica esas la justa interpreto? Me ipsa interpretis tale, ma pose me komencis chanjar mea konvinkeso pri la reala intenco da L. de Beaufront, precipue kande me lektis kelka linei di la famoza verko da O. Jespersen, remarkante ula similaji e komparante la texti di la du verki.
On devas agnoskar ke, se la KGD ne dicas ke e ed i pronuncesas kune, kom diftongo, altralatere en realeso ol anke ne dicas lo kontrea, t. e. ke singla de li esas pronuncenda aparte.
La detaloz expliko dil pronunco di au, eu e la kontrea taco pri ai, ei povus esar debata ad altra motivo: on egardis au ed eu (interne di un sama radiko) kom sempre e necese pronuncenda kom diftongi, kontre ke la pronunco di ai ed ei (ed oi) esas libera; do au, eu postulis necesa expozo di preciza ed explicita regulo gramatikala, ma ai, ei, oi ne. La motivo di tal difero esas ke la vorti kontenanta au, eu esas pronuncata kun diftongi en la lingui ek qui ta vorti prenesis, e do Ido mustas mantenar la sama kustumo; kontree la vorti kontenanta ai, ei, oi esas guvernata da nula generala regulo qua povus esar definata, nam, en la lingui ek qui ta vorti venas, oli pronuncesas en diferanta manieri de vorto a vorto (ed anke de linguo a linguo), sen ula uniformeso. Pro to esas neposibla formulacar regulo, ed on lasis olia pronuncomaniero a la libereso di la parolanti.
Ica esas ya altra interpreto, qua certe diferas de la preiranta. Me opinionas ke olca esas plu probable justa, pro du motivi:
1 - Se vere ai, ei, oi es pronuncenda a-i, e-i, o-i, pro quo la KGD ne dicis lo tote simple, quale ol expozis la pronunco-regulo pri au, eu? Kontree la neexpozo di regulo signifikas neobligo (on obligas nek al una nek al altra pronunco: to semblas a me versimila), e se on ne expozas explicite interdikto pri una od altra kozo, to signifikas ke ta du kozi ne interdiktesas.
2 - La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.
Me ja dicis ke ta verko editesis nur tri yari pos la KGD, e skribesis da un de la komitatani qui laboris por konstruktar la linguo Ido. Do esas posibla ke, quankam ol parolas pri altra linguo, Novial, en plura parti di ol trovesas la sama principi o rezoni. Fakte en kelka parti on trovas mem la sama exempli. La KGD raportas diskurso da Otto Jespersen ipsa, en l’Apendico 1-ma, titulizita L’acentizo en Ido:
“La exempli alegata da Sro DE JANKO tre bone demonstras, ke esus komplete neposibla trovar acentizo naturala por omna populi, pro ke omna imaginebla sistemi esas reprezentata en nia lingui, ed ultree, omna speci de nesistemo o de to quo aparas adminime tala, exemple l'Angla. Mem la maxim internaciona vorti ofte prizentas variiva acento, quale E. châracter, D. Charâkter, F. caractêre; isl., hung., e finl. fîlosofi(a), E. philôsophy, R. filosôfiya, F. D. philosophîe; e mem en geografial nomi ni trovas simila diferi, ex. : isl., hung. e finl. Âmerika, D. E. Amêrika, F. Amérîque...
En linguo havanta strukturo simila a nia, on ne povas strikte e sole aplikar la unesala principo, acentizante sempre la lasta silabo, pro ke ol esas, en preske omna vorti, senvalora finalo (vokalo di nura gramatika valoro), e tamaniere on ruptus komplete la valorprincipo.”
Ni komparez ica texto kun la parto komencala di la chapitro Stress (= Acento) en An International Language:
“Koncerne l’acento (la loko dil acento di intenseso) esas evidenta ke es tote neposibla donar un regulo qua kontentigus l’individuala kustumi di omna nacioni, nam mem ula ek la vorti maxim internaciona esas icarelate pronuncata en diferanta manieri en diferanta landi. E. character havas l’acento sur l’unesma silabo, D. Charakter sur la duesma, e F. caractère sur la triesma; konfrontez anke Isl. fílosofi, E. philósophy, R. filosófya, D F philosophíe, e. c.
[...]
Evidente esus eroro, en linguo konstruktita quale la nia, aplikar strikte e sole la principo di uneso, acentizante omnaloke la lasta silabo, pro ke ica tre ofte kontenas elementi sekundara, precipue di pura karaktero gramatikala, e tale ni en maxim multa kazi neglijus la principo di valoro. [...]”
Quale on vidas, la du texti da Jespersen qui trovesas en la du verki esas tre simila, e mem ula exempli koincidas. Anke plu sube, en la KGD, on lektas argumenti per qui on respondas ad objecioni pri vorti kun acento nenaturala: on alegas, inter altro, ke en la Franca ta acentizi esas naturala, e ke en multa kazi la derivuri aquiras sekundara acento sur la silabo quan on volus acentizar; nu, anke ca-kaze on ri-trovas ica du argumenti en l’AIL, e precize en la triesma-lasta paragrafo dil sama chapitro Stress.
Esas ne-negebla, do, ke ca principi expozita da Otto Jespersen esas familiara ad Ido ed a la KGD, qua deskriptas e raportas li kom principi di Ido, principi quin pose repetos Jespersen ipsa en sua propra verko AIL pri sua linguo.
Konstatinte co, me venez a nia kazo: la renkontro di vokali e la diftongi decensanta.
En altra chapitro dil AIL, titulizita Vowels (= Vokali), trovesas la paragrafo pri qua me parolis supere, kande me explikis la du motivi qui duktas me konsiderar la nova interpreto di la KGD; en la duesma punto me skribis:
“La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.”
Nu, tandem me citez la mencionita paragrafo, qua esas la lasta paragrafo dil chapitro Vowels:
“Kande du vokali *okuras kontigue, singla de li devus esar pronuncata distingate kun sua propra sono, tale in Europa, neutral kun la sono di e en net plus la sono di u en put o F. fou, ne segun la pronunco Germana di eu e kompreneble ne kun la soni di la sama vorti en l’Angla. Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c. Ma ka la du vokali en naivi, arkaiki, kokaine, peisaje, fideikomise e plusa simila vorti pronuncesas sat rapide por formacar diftongo od esas tenata aparte, ne importas multe, kondicione ke singla de li pronuncesez distingate. Lo sama validesas pri la kombinuri trovata en natione, filio, filia, sexual, vertuos, e. c., qui en pronunco rapida tendencas vers pronunco kun y e w rispektive.”
On vidas expozita en ica texto la sama regulo pri la diftongo eu (ed au) di la KGD e la sama principo segun qua la i e la u sequata da vokalo darfas pronuncesar rispektive kom i ed u o kom y e w: do esas indiferenta ka la i e la u formacas diftongi (ca-kaze «acensanta»: ia, ua, e. c.) o ne. Ca lasta principo trovesas en la noto 2 dil chapitro Acento tonika di la KGD:
“(2) Kad on esas obligata pronuncar i e u quale y e w rispektive avan vokalo? Nule : on darfas pronuncar indiferente naci-ono o nacyono, mu-elar o mwelar. La sola kozo importanta, do obligala, esas la justa pozo di l'acento; on pronuncez do quiete : alio o alyo, manuo o manwo (Progreso, IV, 142).”
En amba verki on deklaras la duopla valoro di i ed u sequata da vokalo e la libereso pronuncar li en l’una od en l’altra maniero. Nur la KGD, en tala kazi (pri alio, manuo, e. c.), klarigas ke la kozo importanta esas la justa pozo dil acento. Ma en l’AIL ne esas necesa klarigar to, nam en Novial, se on chanjas la pronunco de i a y, exemple en filio (filio / filyo), to ne influas la plaso dil acento, di qua la regulo esas formulacata en maniero diferanta: ol esas sur la vokalo qua preiras la lasta konsonanto, do en la kazo di filio sempre sur l’unesma i. Konseque, la rezultajo praktikala di la pronunco di ta vorti ne chanjas de Ido a Novial, de la KGD al AIL.
Pri Novial, en l’AIL (quale pri Ido en la KGD) on sorgas ube pozesas l’acento en vorti qui finas per ie, io, ue, uo, tante ke on arivas formulacar la regulo dil acento en maniero diferanta, por obtenar la sama acentizi kam en Ido: on komprenas lo de la sisesma paragrafo dil chapitro Stress. Kontree, on tote ne sucias ube esas l’acento en vorti kun ai, ei de la speco di naivi, arkaiki, quale on vidas en la citita paragrafo dil chapitro Vowels. La motivo povus esar ke, en kordie, l’acento pozata sur o o sur i pasus de un loko ad altra transirante konsonanti, e do ta paso esus remarkinda, kontre ke en naivi ol simple pasus de un vokalo ad altra kontigua, do ta paseto esus ne-grava e neglijinda. Irga motivo qua esas en to, la difero di egardo di la du speci de vorti esas evidenta fakto: en l’AIL on dicas klare ke la pronunco di naivi, arkaiki, e. c. ne importas (ube la KGD tacas); e la cetera principi expozita en ta sama paragrafo koincidas kun lo expozita en la KGD.
Pro to, se la principi qui trovesas en la lasta paragrafo dil chapitro Vowels dil AIL esas le sama kam olti di la KGD, anke la principo dil AIL (en la sama paragrafo) pri vorti kun ai, ei versimile esas la sama en Ido. L’AIL simple klarigas explicite (kande ol mencionas naivi, arkaiki, e. c.) to pri quo la KGD ne parolas explicite.
Tale explikesas la misterioza taco da la KGD.
La duopla valoro di i, qua pronuncesas anke kom y, konfirmesas anke da la fakto ke en Ido la litero i remplasis la litero y en multa kazi.
Se la i remplasis la y en l’ortografio, to signifikas ke i havas anke la valoro di y. Ta remplaso esas mencionata en l’Apendico 1-ma di la KGD; pos expozar la decido 57 dal Akademio, pri la regulo dil acento, on adjuntas:
“Konseque omna radiki finanta nun per y pos konsonanto chanjos ol ad i. (Progreso, III, 322.)”
e, plu sube:
“On devas agnoskar, ke la nova regulo konstitucas granda simpligo en l'ortografio, per ke ol unigas la finali -io, -yo, inter qui on ofte hezitis e dubitis, segun l'atesto di multi. Ol esas do reala simpligo ed uniformigo.”
De to, esas klara ke la generaligo dil ortografio i esas por simpligo ed uniformigo, e tale la litero i inkluzas la pronunci i e y. Ta uniformigo dil ortografio relatis ne nur la diftongi acensanta (ia, io, e. c.), ma evidente anke le decensanta (ai, oi, e. c.), nam la primitiva boykotar chanjis a boikotar, quale on lektas en la SIL, fine dil chapitro 6 Rebela diftongi:
“[...] Ol cetere ne existis en Ido primitiva (1908), kande on exemple skribis boykotar (vd. lexiko Ido-Germana da Beaufront / Couturat / Thomann). [...]”
Se anke boykotar chanjis a boikotar, es evidenta ke, per oi, on intencis skribar la diftongo, qua antee skribesis oy. Anke per to on vidas ankorfoye analogeso kun la citita paragrafo dil AIL, kande l’autoro skribas:
“Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c.”
Konkluze, pos ica studio e reflekto, me nun opinionas, difere de antee, ke vorti quale fairo darfas ya pronuncesar kun diftongo, e do pozante l’acento sur a, e me kredas ke ico esis l’intenco da la pioniri, kande li adoptis ta vorto (e simila vorti) del Esperantala fajro kun l’ortografio fairo.
Kordiale,
Tiberio
